LekkereTrek
Fryske Itens Skiednis
GESCHIEDENIS VAN ORANJEKOEK
(Frysk: Oranjekoeke)
Oranjekoek is een gebak uit Friesland wat haar naam dankt aan het gebruik van gekonfijte Oranjeschillen. In de 19e eeuw vooral gebakken door bakkers in Leeuwarden en Heerenveen residenties van de Oranje Nassaus
Eerste archiefvermelding Oranjekoek in 1703
Bij een onderzoek naar eendenkooien stuitte Gerard Mast bij toeval een oude vermelding over oranjekoek in Friesland:. 1
Tjalling en Cecilia waren in 1681 getrouwd en verhuisden in 1683 van Wirdum naar Raerd. Hij overleed in 1690 en zij in 1700. Na haar overlijden werden voor hun kinderen kosten gemaakt. Bij deze uitgaven staat op 3 februari 1703 een post tot laste van hun dochtertje ‘Juffr. Tiallinga Edonia van Eysinga’ genoteerd. Ze is op 2 april 1690 geboren en is ten tijde van deze uitgaaf bijna dertien jaar.
De bijbehorende tekst luidt: ‘Op versoeck gesonden een Orange Koeck van 1 18/32 ££ daarvoor betaalt 0-15-8[car.g.]’. Het gaat dus om een oranjekoek van ruim anderhalf pond.
Bron: 1
Familiearchief van Van Eysinga-Vegelin van Claerbergen (inventarisnummer 5244) met als titel: ‘Rekeningen wegens het beheer van de nalatenschap van Tjalling AEdo Johan Heringa van Eysinga en Cecilia van Humalda uit de periode 1701-1711’.
Traditie van dit gebak
Germaanse volkeren kenden reeds rituelen met feestkoeken. De oranjekoek werd oorspronkelijk als geboortekoek ingezet. Later werd de koek voor andere feestelijkheden gebruikt. In geboortekoeken werden daarbij vaak anijszaden verwerkt. Anijs staat er om bekend dat het de melkproductie op gang brengt.
De naam oranjekoek kan pas na de Middeleeuwen zijn ontstaan doordat sinaasappels pas in de 17de eeuw algemener werden in Nederland. Het oudst bekende recept voor oranjekoek stamt uit 1753 2. Scheltema schrijft in 1830 dat het een typisch Fries gebak was dat vooral werd gebakken door bakkers rondom Leeuwarden en Heerenveen. Beide plaatsen waren residentie van de Oranje Nassaus, zodat de naam oranjekoek ook werd gelieerd aan deze familie.
Bron: 2 't Zaamenspraaken tusschen een Mevrouw en een Confiturier (Amsterdam ,1753)
Bijzonderheden
Oranjekoek wordt in de Friese koekenbakkerstraditie gebakken als een kookdeeg van roggebloem en is een zogenaamde plaatkoek. Naast anijs werd ook honing of suiker en potas (voornamelijk kaliumcarbonaat) voor het rijzen toegevoegd.
De koek werd opgemaakt met suiker en geurig door oranjesnipels (snippers gekonfijte sinaasappelschillen) of anijs. De oranjesnippers waren een poging om de oranjekoek wat luxer te maken, wat feestelijker. Daar hielp ook het laagje roze suikerfondant aan mee en, uiteraard, de sierlijk opgebrachte crème – gemaakt van boter en suiker.
Rogge was tot in de vijftiger jaren van de vorige eeuw voor de arbeider de meest gegeten graansoort in Friesland . In de 18e en 19e eeuw was het nog heel gebruikelijk dat op het Friese platteland 5 maal per dag gegeten werd, In het algemeen werd koek gemaakt van rogge vanaf de tweede helft van de 19e eeuw bij de koffie geserveerd als vervanger van de broodmaaltijd.
Binnen Friesland zijn kleine regionale verschillen in het gebruik van ingrediënten. Iedere bakker had zijn eigen, vaak streekgebonden recept dat van vader op zoon werd doorgegeven. Vooral in de Friese Wouden wordt door bakkers anijs in hun oranjekoeken gebruikt. In Noordwest-Fryslân juist meer kaneel en in andere delen van Fryslân wordt gember gebruikt. De oranjekoek kent dan ook vele verschijningsvormen.
In de achttiende eeuw werden ook wel figuren in reliëf ingebakken in de plaatkoek. Op de koek kwam witte of roze suikerfondant. Vanaf 1900 werden ook figuren in botercrême gemaakt.
Vanaf ongeveer 1945 kreeg de koek vaak een tussenlaag van amandelspijs. De oranjekoek bestond toen uit één stuk die als geheel was opgemaakt. Bij het opdienen waren de gesneden stukken daardoor vaak ongelijk. Vanaf die tijd werd vaker slagroom in plaats van botercreme toegepast.
Vanaf de zeventiger jaren van de 20e eeuw werd oranjekoek steeds vaker voorgesneden verkocht. De voorgesneden vierkante stukjes oranjekoek werden steeds vaker per stuk opgemaakt en net als gebakjes geserveerd.
Bijzonderheden
Oranjekoek
In 1903 kreeg een oranjekoek een gouden medaille in de Parijs wereldexpositie
Oranjekoeken voor huwelijken
Ook in Weststellingwerf Oranjekoeken
Wereldberoemd ook in de overzeese gebiedsdelen
den stukken daardoor vaak ongelijk. Vanaf die tijd werd vaker slagroom in plaats van botercreme toegepast.
Vanaf de zeventiger jaren van de 20e eeuw werd oranjekoek steeds vaker voorgesneden verkocht. De voorgesneden vierkante stukjes oranjekoek werden steeds vaker per stuk opgemaakt en net als gebakjes geserveerd.